Reflectief vermogen als onmisbaarheidsfactor voor uitdagend onderwijs (3)
Laatste deel in een drieluik over uitdagend onderwijs door Liane van de Braak, netwerkpartner van KPC Groep
Of jouw leerlingen succesvol zijn in het leren wordt grotendeels bepaald door jouw denken en handelen als docent. Als docent zet je een grote stempel op het leren van jouw leerlingen of studenten. Sta je hier wel eens bij stil? In deze derde en laatste bijdrage diep ik het belang van reflectie door jou als docent uit voor het ontwikkelen en verzorgen van uitdagend onderwijs. In mijn optiek is reflectie namelijk onmisbaar voor de professionele ontwikkeling van iedere docent én is iedere docent het zijn of haar leerlingen verplicht om kritisch te zijn op het eigen handelen én denken. Want alleen dan kun je er volledig zijn voor jouw leerlingen.
Je hebt als docent dus een flinke verantwoordelijkheid! Je kunt daarbij super mooie successen behalen maar ook een flinke uitglijder maken. Fouten maken hoort bij het vak van docent. Maar je wilt dit uiteraard zoveel mogelijk voorkomen. Alles wat je doet heeft impact op jouw leerlingen, positief óf negatief. Daarom is het zo belangrijk dat je als docent altijd op zoek blijft naar hoe het beter kan, passender, mooier, gemakkelijker et cetera. Die continue zoektocht is onderdeel van jouw professionele identiteit en onmisbaar voor het maken en verzorgen van uitdagend onderwijs.
Wat is reflectie?
De term reflectie is je ongetwijfeld niet vreemd. De kans is groot dat je bijvoorbeeld in je opleiding met enige regelmaat is gevraagd te reflecteren. Daarnaast vraag je wellicht ook aan je leerlingen of studenten soms te reflecteren. Dit doe je vanuit de overtuiging dat deze reflectie bijdraagt aan het leerrendement (bijvoorbeeld inzicht in eigen handelen) van jouw leerlingen.
Toch vind ik het belangrijk om eerst even stil te staan bij wat ik onder reflectie versta.
Mijn ervaring is namelijk dat (ook) volwassenen, docenten in dit geval, regelmatig moeite hebben met het uitvoeren van een goede reflectie. Reflecteren houdt namelijk echt meer in dan het schrijven van een reflectieverslag waarin je kijkt naar wat er goed ging in een bepaalde situatie, wat er beter kan en waarin je vervolgens handelingsalternatieven formuleert. Reflecteren gaat niet alleen om het formuleren van handelingsalternatieven of leervoornemens. Reflecteren gaat in mijn optiek veel meer over het inzichtelijk krijgen van waarom je de dingen doet die je doet. Onder al jouw beslissingen en zichtbare gedrag (het topje van de ijsberg dat boven het water uitsteekt) gaat een heel arsenaal aan gedachten, emoties en drijfveren schuil. Dit zijn de onderdelen die we vaak niet of minder waarnemen. Met reflecteren krijg je zicht op deze diepere lagen die jouw denken en handelen sturen.
Korthagen en Nuijten (2019) gebruiken in deze context het begrip kernreflectie. Een manier van reflecteren waarbij de nadruk ligt op aspecten in de persoon. Daarover later meer. Allereerst sta ik stil bij de vraag waarom reflecteren belangrijk is voor jou als docent.
Waarom is reflectie belangrijk voor docenten?
Docenten professionaliseren zich op allerlei verschillende manieren, zowel formeel als informeel. Voorbeelden van formele manieren zijn volwaardige opleidingen, trainingen of ander soortige trajecten. Informeel leren betreft bijvoorbeeld samenwerken met collega’s en experimenten uitvoeren in de onderwijspraktijk. Beide vormen van professionalisering moeten in mijn optiek altijd gepaard gaan met enige mate van reflectie. Een van de kenmerken van effectieve docentenprofessionalisering is immers dat deze gerelateerd is aan de eigen werkcontext van de docent. (Hagedoorn, 2020) Reflectie op het eigen handelen en denken is dan een voorwaarde om de eigen ontwikkeling (lees: professionalisering) inzichtelijk én waardevol te maken.
Om jezelf als docent te blijven ontwikkelen is het verstandig om doelen te stellen. Deze doelen zijn vaak een goede motivator om jezelf bij te scholen of verder te ontwikkelen. Daarvoor moet je wel inzicht hebben in wie je bent, wat je talenten zijn, wat je drijft als docent etc. (Van Kralingen & Geerts, 2015) En ook hier voor is reflectie voor nodig.
In het docentschap zijn wie jij bent als persoon én wie je bent als docent onlosmakelijk met elkaar verbonden. Natuurlijk is er een verschil tussen jouw persoonlijke en professionele identiteit maar jouw persoonlijke identiteit maakt altijd deel uit van jouw professionele identiteit. Je brengt jezelf altijd mee in je werk. Het leraarschap is en blijft immers een sociaal beroep en in veel onderwijssituaties manifesteer jij jezelf als persoon. Bijvoorbeeld in contact met leerlingen, collega’s en ouders. En dat is een hele mooie kant van het vak. Jij bent zelf het belangrijkste instrument in het onderwijs dat je geeft. Juist daarom is het voor docenten zinvol (of eigenlijk een voorwaarde) om regelmatig stil te staan bij zichzelf als persoon in het werk.
Dat betekent bewust nadenken over vragen als:
• Wat drijft mij als docent in mijn werk?
• Wat zijn mijn kwaliteiten die ik in bepaalde situaties uitstekend kan benutten?
• Welke gewoontepatronen zou ik in bepaalde situaties moeten of willen doorbreken?
Waarom (kern)reflectie een voorwaarde is voor uitdagend onderwijs
Wanneer jij je onderwijs uitdagender wilt maken kun je deze behoefte zien als een professionaliseringsvraag. Je bent immers op zoek naar manieren waarop je uitdagender onderwijs kunt realiseren. Je ervaart een gebrek aan kennis en/of ervaring op dit gebied. Die erkenning hiervan is een hele belangrijke eerste stap. Een noodzakelijke stap die jou motiveert om met jouw professionalisering aan de slag te gaan.
Maar waarom is kernreflectie een voorwaarde voor uitdagend onderwijs? Waarom volstaat het volgen van een training of het lezen van een boek niet? Voordat ik antwoord geef op deze vraag wil ik eerst even ingaan op een aantal situaties waarin kernreflectie voor jou als docent nuttig is. Korthagen en Nuijten (2019) geven namelijk een aantal voorbeelden van situaties waarin het goed is wanneer je als docent reflecteert op de persoon (kernreflectie). Ik ben ervan overtuigd dat docenten die op zoek zijn naar manieren waarop ze hun onderwijs uitdagender kunnen maken één of meerdere van deze punten kunnen aanvinken.
Welke situaties gelden voor jou?
Zonder uitputtend te zijn: kernreflectie is nuttig als een docent:
• wil ontdekken welke persoonlijke kwaliteiten ingezet kunnen worden om een nieuwe aanpak te laten slagen;
• meer zicht wil krijgen op zijn eigen idealen en het handelen daar meer op wil afstemmen;
• het gevoel heeft vast te zitten in een steeds terugkerend probleem;
• worstelt met een gebrek aan zelfvertrouwen, faalangst of een andere belemmering in zichzelf;
• een sterkte-zwakteanalyse van zelfzelf wil maken of zichzelf als docent beter wil leren kennen;
• de eigen persoonlijke professionele identiteit onder woorden wil brengen;
• wil kunnen bijdragen aan persoonsvorming bij leerlingen en daarom eerst wil reflecteren op de eigen persoonlijke ontwikkeling. (Korthagen & Nuijten, 2019)
Wanneer jij uitdagend(er) onderwijs wilt verzorgen dan is de kans van slagen groter als jij handelt en denkt vanuit jouw eigen potentieel. Wanneer jij in je kracht staat en jij dus zoveel mogelijk werkt vanuit jouw (kern)kwaliteiten. Dan ben je als docent immers in staat om te ‘shinen’. Daarmee straal je zelfvertrouwen en enthousiasme uit. (Weet je nog? Een van de kenmerken van uitdagend onderwijs die ik in mijn eerste blog van dit drieluik besprak) Of wanneer jij denkt dat uitdagend onderwijs een oplossing kan zijn voor de gebrekkige motivatie die jij bij een deel van je leerlingen ervaart en hiervoor al van alles hebt geprobeerd maar niks (op de langere termijn) lijkt te werken. Met andere woorden: wanneer jij te maken krijgt met een terugkerend probleem. Om maar even twee voorbeelden te noemen.
Uitdagend onderwijs is zoals reeds aangehaald altijd contextgebonden. Wat uitdagend onderwijs is hangt bijvoorbeeld samen met de kenmerken van de leerlingen, de groepsdynamiek, de visie van de school en met jouw eigenschappen. Daarom durf ik de stelling aan: het ontwikkelen en verzorgen van echt uitdagend onderwijs is niet mogelijk zonder een docent die in staat is te reflecteren op de persoon.
Hoe pak ik het aan?
Dit klinkt allemaal mooi en hopelijk ben je inmiddels overtuigd van de noodzaak om op z’n tijd een kernreflectie uit te voeren. Maar dit wil je natuurlijk naar een hoger plan tillen dan de reflectieverslagen die je in het verleden hebt geschreven en wellicht niet als zinvol hebt ervaren. Daarom is het allereerst dus belangrijk om het reflecteren zinvol te maken voor jezelf. Dit doe je door concrete doelen voor jezelf op te stellen. Wat wil je ten aanzien van het uitdagend onderwijs bereiken? Word je enthousiast van deze doelen? Dan vormt dit een mooie basis om mee aan de slag te gaan!
Als leercoach van zij-instromers en begeleider van docenten is mijn ervaring echter dat een waardevolle reflectie uitvoeren veel docenten niet meteen goed afgaat. Veelal blijven docenten in eerste instantie hangen op het waarneembare gedrag en de mogelijke oplossingen of handelingsalternatieven. Hierbij wordt de onderlaag die ik eerder aanhaalde (het denken, voelen en willen) vaak overgeslagen. Met name het voelen en willen zijn hierbij een uitdaging.
Tips voor een waardevolle reflectie
Hoe voer je als docent een waardevolle kernreflectie uit? Heb je een negatief beeld van reflectieverslagen? Probeer dit beeld dan te vergeten. Of op z’n minst naast je neer te leggen en je open te stellen voor een nieuwe manier van reflecteren. Je kunt vervolgens op internet op zoek gaan naar allerlei manieren die jou kunnen helpen een kernreflectie uit te voeren. Er zijn tal van opdrachten te vinden. Maar om je alvast een beetje op weg te helpen deel ik hier een viertal tips met je.
Tip 1: Voer een opdracht voor je leerlingen / studenten eens zelf uit
Reflectie bij leerlingen en studenten neemt een steeds prominentere plaats in in het leren. Logisch, want er is steeds meer aandacht voor de zelfregulatie en metacognitie van leerlingen. Daarom geven docenten leerlingen vaak opdrachten waarmee leerlingen reflecteren op ervaringen. Ga eens op zoek naar zo’n opdracht binnen jouw eigen opleiding en voer deze zelf uit voor een eigen ervaring. Dan snijdt het mes meteen aan twee kanten. Je e kunt dan immers ook beoordelen of de reflectieopdracht aansluit bij de doelgroep.
Tip 2: Neem de tijd
En wel om twee redenen. Allereerst moet je je kernreflectieskills waarschijnlijk nog verder ontwikkelen. Dat heeft tijd nodig en vraagt kilometers maken. Laat je dus niet uit het veld slaan als je het gevoel hebt dat de eerste reflecties het nog niet helemaal zijn. Daarnaast is het goed om meerdere reflecties / ervaringen te gebruiken om uiteindelijk tot jouw persoon te komen. Probeer niet in de eerste reflectie tot al jouw drijfveren te komen. Dat is veel te ingewikkeld. Kijk eens of je in deze situatie kunt focussen op de voor jou belangrijkste drijfveer of kwaliteit. Wanneer je dit vaker doet ontstaat er vanzelf een mooi overzicht én zul je wellicht patronen bij jezelf ontdekken waar je je nog niet bewust van was.
Tip 3: Reflecteer op zowel positieve als negatieve ervaringen
We zijn soms geneigd om ons te focussen op de dingen die niet goed gaan of die beter kunnen. Dit soort ervaringen lenen zich prima voor een kernreflectie. Maar vergeet de positieve ervaringen hierin zeker niet. Wat maakte deze ervaring voor jou tot een succeservaring? Welke kwaliteiten heb jij hier volledig kunnen benutten? En wat heeft jou gedreven in deze situatie? Wellicht was jouw drive zo groot om het goed te doen in deze situatie dat je hier waardevolle informatie uit kunt halen. Positieve ervaringen lenen zich dus uitstekend voor een kernreflectie.
Tip 4: Laat je helpen
Soms is het lastig om jezelf verdiepende vragen te stellen, terwijl je dit bij anderen wel lukt. Bij je leerlingen of studenten bijvoorbeeld. Ik adviseer docenten daarom vaak om de hulp in te schakelen van iemand anders die jou de vragen stelt. Je kunt de reflectie dan bijvoorbeeld in de vorm van een interview of ander soortig gesprek gieten. Dit kan een collega zijn. Ook is het waardevol om eens iemand buiten het onderwijs te vragen. Die heeft wellicht andere invalshoeken die voor interessante inzichten kunnen zorgen.
Hoe nu verder?
Ik heb je in een reeks van drie blogs meegenomen in de kenmerken van uitdagend onderwijs, het belang van samenwerken én reflectie als onmisbaarheidsfactor voor uitdagend onderwijs. Hopelijk heeft dit drieluik je geïnspireerd en gemotiveerd om actief met je eigen ontwikkeling en onderwijs aan de slag te gaan.
Heb je meer nodig? Wil je verder in deze thema’s duiken en samen met andere docenten en met mij concreet maken wat uitdagend onderwijs voor jouw onderwijspraktijk betekent? Meld je dan aan voor mijn training op 27 september 2022 over het ontwerpen en verzorgen van uitdagend onderwijs. Klik hier voor meer informatie over de training of om je aan te melden.
Literatuur
Van Kralingen, R., & Geerts, W. (2015). Docent! (1ste editie). Coutinho.
Hagedoorn, M. (2020, 24 september). Canon Beroepsonderwijs | Professionalisering docenten. Canon beroepsonderwijs. Geraadpleegd op 28 juni 2022, van https://canonberoepsonderwijs.nl/professionalisering-en-scholing-van-aanstaande-opleiders/professionalisering-docenten/#1605777696831-9d883a8b-e807
Korthagen, F., & Nuijten, E. (2019). De kracht van reflectie (1ste editie). Boom Lemma.
Reacties (0)