Uitdagend onderwijs: samenwerken als onmisbaar ingrediënt (2)
Tweede deel in een drieluik door Liane van de Braak, netwerkpartner van KPC Groep
Eerst een vraag. Ervaar ook jij dat jouw leerlingen (vo) of studenten (mbo) na twee jaar corona en verschillende lockdowns anders zijn? Regelmatig hoor ik docenten klagen dat leerlingen niet vooruit te branden zijn, dat ze een korte uitleg niet kunnen volgen en dat ze zoveel afwezig en/of niet gemotiveerd zijn. Wat je als docent vóór corona deed én effect had, lijkt nu opeens niet meer te werken. Ook bij docenten die al tientallen jaren ervaring hebben.
Dé hamvraag in menig lerarenkamer is dan ook: hoe dagen we onze leerlingen of studenten (opnieuw) uit tot leren.
Het vormgeven aan uitdagend onderwijs is het thema van mijn drieluik. In mijn eerste bijdrage zoomde ik in op de kenmerken van uitdagend onderwijs. Heb je het eerste deel gemist? Je leest het hier. In deze tweede bijdrage houd ik een pleidooi voor het belang van samenwerken in relatie tot het verzorgen van uitdagend onderwijs. Samenwerken loopt namelijk als rode draad door uitdagend onderwijs heen. Je kunt als docent didactisch nog zo goed zijn maar als je onvoldoende in staat bent om een relatie op te bouwen en om voor veiligheid te zorgen in je les dan ben je mijns inziens ook niet in staat uitdagend onderwijs te verzorgen. In mijn optiek is samenwerken essentieel om een goede relatie op te bouwen én om de veiligheid in de klas te waarborgen.
Ik maak een onderscheid tussen twee manieren van samenwerken.
- 1. Het samenwerken tussen jou als docent en je leerlingen;
- 2. Het samenwerken van de leerlingen onderling. In dit kader spreek ik over samenwerkend leren zoals dit door Ebbens en Ettekoven (2014) wordt gehanteerd (en dus niet over vrijblijvend samenwerken).
Samenwerken is meer dan interesse tonen
Laten we met het eerste beginnen: het belang van een constructieve samenwerking tussen jou als docent en je leerlingen. Mijn visie is dat lesgeven altijd betekent dat je relaties aangaat met leerlingen. Ongeacht de doelgroep waar je mee (samen)werkt. Ros en Castelijns (2020) omschrijven het zelfs als een manier van zijn en het verbinden met anderen. Ik durf de stelling aan dat de meeste docenten dit in enige mate met mij eens zijn. ‘Zonder relatie geen prestatie’ is dan ook een veelgehoorde uitspraak. Maar uitdagend onderwijs vraagt meer dan alleen een relatie aangaan. Uitdagend onderwijs vraagt meer dan alleen interesse tonen in je leerlingen, ze bij naam kennen, weten wat hun hobby’s zijn en op de hoogte zijn van hun sterke en minder sterke kanten. Het vraagt samenwerken: een team vormen, leerlingen serieus nemen, laten zien dat je iets met hun opmerkingen doet
In mijn vorige bijdrage kon je lezen dat uitdagend onderwijs veelal uitgaat van de autonomie van de leerling. In dat kader refereerde ik kort aan de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci (2018). Uitgaan van de autonomie van de leerling is een kernvoorwaarde voor uitdagend onderwijs (Van de Braak, 2022). Wanneer je samenwerkt met je leerlingen dan ondersteun je deze behoefte. Samenwerking vereist immers dat je elkaar respecteert, serieus neemt, naar elkaar luistert, de anders mening vraagt, iets doet met de feedback die je ontvangt enzovoort. Wanneer jij samen met je een leerlingen een team vormt, kom je tegemoet aan hun behoefte aan autonomie.
Samenwerken en relatie als communicerende vaten
Betekent dit dan dat je je op gelijke voet begeeft als de leerling? Nee, zeker niet. Als docent ben je altijd de eindverantwoordelijke en heb jij uiteindelijk altijd de leiding. In dit licht is het zinvol om een andere basisbehoefte (Ryan en Deci, 2014) in ogenschouw te nemen: de behoefte aan een gevoel van competentie.
Uitdagend onderwijs betekent onder meer dat je hele en uitdagende taken aanbiedt. De leerling moet hierbij wel het gevoel hebben dat hij de taak aankan. De taak mag niet te makkelijk zijn maar ook niet te moeilijk. Beide situaties dagen immers niet uit. De leerling moet het gevoel hebben dat hij moeite voor de taak moet doen maar dat hij deze, met de juiste begeleiding, kan afronden. Om hieraan tegemoet te komen is het belangrijk dat jij als docent, in de samenwerking die jullie zijn aangegaan, competentieondersteuning biedt. Dit doe je bijvoorbeeld door passende hulp te geven, verwachtingen uit te spreken en door duidelijke structuur en kaders te geven waarbinnen de leerlingen de taak kunnen uitvoeren. (Ros en Castelijns, 2020)
Relatieondersteunend leraargedrag
Om een constructieve samenwerking aan te kunnen gaan met je leerlingen is een goede relatie met hen onmisbaar. Het werkt wat dat betreft als communicerende vaten twee kanten op. Enerzijds draag je met een betekenisvolle samenwerking tussen jou en de leerlingen bij aan een goede (werk)relatie. Anderzijds is een goede relatie een voorwaarde om uitdagend onderwijs te kunnen verzorgen. Daarom wil ik benadrukken dat je als docent veel invloed hebt op deze relatie. Als docent heb je allerlei manieren tot je beschikking om aan deze relatie te werken. Ros en Castelijns (2020) omschrijven relatieondersteunend leraargedrag als oprechte interesse tonen, je warm en empathisch op stellen, begripvol zijn en acceptie uit stralen, beschikbaar zijn en vertrouwen in leerlingen hebben. Dit gedrag legt het fundament voor constructieve samenwerking tussen docent en leerlingen.
Het collectief en het individu
Naast het samenwerken tussen docent en leerling speelt ook het samenwerken tussen leerlingen onderling een belangrijke rol bij uitdagend onderwijs.
Uitdagend onderwijs is in mijn ogen niet synoniem voor individueel onderwijs.
Mogelijk een gewaagde uitspraak in een tijdsgewricht waarin de leerling als individu steeds vaker centraal wordt gesteld. Het idee hierachter is dat hoe meer het onderwijs aansluit op de (behoeften, kenmerken etc.) van de individuele leerling, hoe groter de kans is dat de leerling intrinsiek gemotiveerd is. Deze uitgangspunten zijn gemeengoed in het gepersonaliseerd onderwijs (wat overigens niet hetzelfde is als individueel onderwijs!) en in meerdere mate in het adaptieve onderwijs. Voor alle duidelijkheid: ik heb volledig begrip voor het uitgangspunt van adaptief onderwijs. Tegelijkertijd vind ik het een gruwel om leerlingen te zien die iedere rekenles alleen achter hun computer kruipen en zo hun sommetjes maken.
In uitdagend onderwijs is het een kwestie van én én.
Er is sprake van samenwerkend leren maar er is óók de gelegenheid voor leerlingen om individueel te werken. Met als hamvraag: wanneer doe je wat met het oog op de gewenste uitkomsten? De effecten van samenwerkend leren reiken overigens verder dan alleen de prestatie.
Samenwerkend leren bevordert de vriendschap en relaties tussen leerlingen. Daarnaast blijkt dat samenwerkend leren volgens de meeste onderzoeksresultaten positieve effecten heeft op het zelfvertrouwen van leerlingen op het gebied van het leren, het leuker vinden van de klas, het aardiger vinden van medeleerlingen en het aardiger gevonden worden. Met andere woorden: samenwerkend leren bevordert de onderlinge empathie en sociale samenwerking. (Ebbens & Ettekoven, 2016).
Samenwerkend leren zorgt er óók voor dat leerlingen in aanraking komen met andere meningen en inzichten. Dat ze worden uitgedaagd hun eigen visie te verantwoorden of om iets in andere woorden te zeggen wanneer een andere leerling hem of haar niet begrijpt. Het nodigt hen uit om een andere aanpak te gebruiken dan de eigen omdat niet iedereen uit de groep dezelfde aanpak hanteert. Het daagt hen uit om met conflicten om te gaan, om geen genoegen te nemen met het eerste antwoord, tot creatief denken. En zo kan ik nog wel even doorgaan.
Ruimte om de juiste begeleiding te bieden
Er is nog een reden waarom samenwerkend leren bijdraagt aan uitdagend onderwijs. Als je het samenwerkend leren goed organiseert zorgt dit er tegelijkertijd voor dat je als docent meer je handen vrij hebt (Ebbens & Ettekoven, 2016). Als docent heb je hierdoor de mogelijkheid om gerichte begeleiding aan te bieden aan leerlingen bij de taak die hen te doen staat en die hen uitdaagt,
Wanneer jij een team vormt met je leerlingen én actief inzet op een positieve samenwerking tussen leerlingen draag je dus bij aan een gevoel van veiligheid en sociale verbondenheid. Uit veel onderzoeken weten we inmiddels dat het hebben van een goede relatie met de docent en andere leerlingen voorwaardelijk is voor het welbevinden van leerlingen (o.a. Ros en Castelijns, 2020). De relatie – ook de derde basisbehoefte van Ryan en Deci (2018) – speelt een cruciale rol bij het leren en onderwijzen. Dus ook wanneer je wilt inzetten op uitdagend onderwijs.
Uitdagend onderwijs gaat dus echt verder dan uitdagende didactiek.
Uitdagend onderwijs begint in mijn ogen bij het vergroten van betrokkenheid. Werken aan de relatie met je leerlingen maar ook actief werken aan de relaties onderling. Je bent hierbij als docent continu in dialoog met je leerlingen. Dus aan het samenwerken.
Erken de leerling en ga in gesprek
Terug naar de problemen die veel docenten ervaren sinds de coronatijd. Dit blog startte ik hiermee. Voor de verminderde motivatie van leerlingen voor school zijn verschillende verklaringen mogelijk. Zo hangt het welzijn van studenten en leerlingen samen met de motivatie en het studiegedrag. Het welzijn van studenten is door (de gevolgen van) corona afgenomen. Een andere mogelijke verklaring is het ontbreken van een sense of belonging. Studenten voelen zich minder verbonden met elkaar en de school en voelen zich minder thuis op school. Ook hebben zowel leerlingen als studenten ervaren dat het onderwijs ook anders kan. Namelijk volledig vanuit huis en veelal met behulp van de laptop. (Castagna, 2022) Je kunt je daarom afvragen of een volledige terugkeer naar het oude onderwijs wel kan. Daarnaast zijn er ongetwijfeld nog vele andere mogelijke factoren te noemen.
Het punt dat ik hiermee wil maken? Je hebt gewoonweg niet meer dezelfde leerlingen in de klas. Dit betekent inderdaad dat je je onderwijs kritisch moet bekijken maar bovenal dat je met je studenten en leerlingen samen moet gaan werken om hen uit te dagen tot leren. Ervaar je op dit moment dat het meer moeite kost om je leerlingen of studenten te motiveren? Ga dan samen met hen in gesprek. Erken wat corona de afgelopen twee jaar met je studenten heeft gedaan (en met jou) en ga samen actief aan de slag om dit om te zetten naar meer betrokkenheid.
Zelfreflectie
Ben jij op zoek naar manieren waarmee je je leerlingen meer kunt uitdagen? Kijk dan niet alleen naar je didactiek maar ook naar de samenwerking met de leerlingen. Stel jezelf de volgende vragen:
- Weet jij echt welke hobbels jouw leerlingen op dit moment ervaren?
- Ben jij bereid echt naar je leerlingen te luisteren, om vervolgens kritisch naar je eigen onderwijs en rol te kijken?
- Durf jij leerlingen beslissingen te laten maken waar jij misschien niet helemaal achter staat?
Kom je erachter dat de samenwerking tussen jou en je leerlingen verbeterd kan worden maar weet je niet hoe? Op 27 september geef ik een training over het ontwerpen en verzorgen van uitdagend onderwijs. Als vanzelfsprekend komt het samenwerken hierin terug. Klik hier voor meer informatie over de training.
Dit was het de tweede bijdrage in een reeks van drie. In het derde afsluitende artikel ga ik binnenkort in op het belang van reflectie door docenten in relatie tot het verzorgen van uitdagend onderwijs.
Bibliografie
Castagna, G. (2022, 6 mei). Verbinding verbroken: Hoe krijg je studenten weer gemotiveerd naar de campus/school? Trimbos-instituut. Geraadpleegd op 8 juni 2022, van https://www.trimbos.nl/actueel/blogs/verbinding-verbroken-hoe-krijg-je-studenten-weer-gemotiveerd-naar-de-campus-school/
Ebbens, S. O., & Ettekoven, S. (2016). Samenwerkend leren. Noordhoff.
Ros, A., & Castelijns, J. (2020). Gemotiveerd leren en lesgeven (2de editie). Coutinho.
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2018). Self-Determination Theory : Basic Psychological Needs in Motivation, Development, and Wellness. Guilford Publications.
Van Uden, J. (2010). Studentbetrokkenheid: voorspeller van studiesucces van mbo-studenten. Onderwijs en gezondheidszorg, 34(3), 3–7. https://doi.org/10.1007/s12477-010-0027-y
Van de Braak, L. (2022, 2 juni). Uitdagend onderwijs in vo en mbo: hoe krijg je dat voor elkaar? (1) – KPC Groep. KPC Groep. Geraadpleegd op 8 juni 2022, van https://www.kpcgroep.nl/mensen/liane-van-de-braak/blogs/uitdagend-onderwijs-in-vo-en-mbo-hoe-krijg-je-dat-voor-elkaar-1/
Reacties (0)